sgpress0004360fsp105_00000002.jpg
Ciastel Sigmundskron - N simbol dla gran orenté d'arjunje l'autodeterminaziun.

Südtirol dal 1918 cina aldedaincö

L'autonomia dl Südtirol é le resultat de tratatives döres y de agn de gran batüdes por plü autodeterminaziun y independënza. Cun la Convenziun por la reforma dl'autonomia vëgnel injunté ciamó n capitul pro la storia contemporana dl Südtirol. Chiló na suravijiun.

Dl 1918 se röia la Pröma vera mondiala. Cun le Tratat de Pesc de St. Germain dl 1919 ciafa la Talia la pert a süd dl Tirol. Le Prener devënta le confin nü.

Dl 1922 surantol i fascisć le podëi tla Talia. Al mët man la talianisaziun sforzada dla jënt dl Südtirol. Defata dedô sostëgn le rejim de Mussolini l'imigraziun de milesc y milesc de talians tla provinzia. Al vëgn proibí da d'adoré le lingaz todësch tl Südtirol, les scores todësces vëgn stlütes, maestri y funzionars vëgn lasciá jí o trasferis por forza.  

Dl 1939 fujinëia Hitler y Mussolini deboriada n plann por la "soluziun" dl problem-Südtirol: l'opziun. La popolaziun taliana y ladina dl Südtirol mëss tó la dezijiun sce ciafé la zitadinanza todëscia cun l'oblianza da emigré tl Reich o sce sté tla patria zënza degun sostëgn por le mantignimënt dl lingaz y dla cultura; na lîta danter nazionalité y patria. L'86 porcënt di südtirolesc ti vá do ala propaganda fascista y nazista y optëia por jí fora pert. Cun le scomenciamënt dla vera vëgn döt archité sö.

Dl 1946 ne ó les potënzes che á davagné la Secunda vera mondiala nia ti conzede al Südtirol so dërt d'autodeterminaziun. Mo la Talia y l'Austria vëgn obliades da fá tratatives cun le fin da sconé la mendranza austriaca tla Talia, i südtirolesc. Tl Tratat de Paris vëgnel spo definí les linies fondamentales dl'autonomia: le Tratat Gruber-Degasperi é la pera de fondamënta por l'ancoraje internazional dl'autonomia dl Südtirol.

Dl 1948 vál en forza le pröm Statut d'autonomia. La maiú pert dles competënzes stabilides tl Statut é dla Regiun "Trentin-Südtirol", insciö é i südtirolesc de lingaz todësch y ladin en mendranza sce al é da tó dezijiuns importantes, tla Regiun feji ma fora apëna le 30 porcënt dla popolaziun. Tl Südtirol n'éson daldöt nia contënc de chësc.

Dl 1960 ne s'intënon tla provinzia ciamó de nia dles mosöres de sconanza por i südtirolesc anotades tl Tratat. L'Austria ti mët porchël dant la chestiun al'ONU. Tl medemo tëmp se desćiaria la frustraziun dla popolaziun dl Südtirol cun forza: tla "Feuernacht", ai 11 de jügn 1961, vëgnel fat salté tl'aria zacotan de pilastri dla tenjiun alta. Te n iade é la situaziun di südtirolesc indô n tema por gran pert dl publich tla Talia y tl'Europa.

Por passa diesc agn alalungia vëgnel traté cun perseveranza: dl 1972 vëgn Roma, Balsan y Viena a öna sön le "Pachet", n poch de mosöres che röia ite tl secundo Statut d'autonomia. L'autonomia dl Südtirol nöia vá en forza ai 20 de jená dl 1972. Ti agn y dezenns che vëgn é la politica dl Südtirol caraterisada da tratatives strancioses danter Balsan y Roma por les normes d'atuaziun de dötes les mosöres dl Statut.

Dl 1992 tol la Talia y l'Austria la dezijiun da stlüje ia ofizialmënter süa stritaria por le Südtirol dan dal'ONU, deache les mosöres dl Pachet é gnüdes realisades y le travert dé dant laite dla sconanza efiziënta dles mendranzes vëgn conscidré sciöche arjunt. L'ancoraje internazional dl'autonomia dl Südtirol vëgn mantigní inant.

Dl 2001 vëgnel mudé y integré la Costituziun Taliana. La lege costituzionala dl 2001 dess ma gní aplicada al Südtirol por ci che reverda l'ampliamënt de süa autonomia ("clausola de tratamënt preferenzial"). La federalisaziun de döt le stat talian fej indöt n vare inant, mo cun le proiet dla reforma costituzionala 2014 le fejera indere indô derevers.

Sëgn se tratera da gní atifs adora assá y da stabilí de ci vers che an dess jí tl dagní, ince ciaran da stlüje ite la popolaziun. Do che al é gnü sciuré derevers bele damperfora na proposta corespognënta di Vërc delibrëia le Consëi dla Provinzia autonoma de Balsan d'aurí dl 2015, sön proposta dla SVP, da mëte sö la "Convenziun por le prozes de reforma dl Südtirol" o la "Convenziun provinziala".

Tl cheder de n prozes partizipatif de n ann dessel gní trat ite ativamënter la popolaziun dl Südtirol tl'elaboraziun dl Statut da sëgn. La proposta laurada fora dala Convenziun n'é nia liënta dal punt d'odüda legal. Ara é indere de gran importanza por le dagní dl Südtirol, deache ara mostrará sciöche la jënt dl Südtirol ó svilupé süa provinzia.